De zwart- wit wereld van digitale didactiek

Vertaling van artikel uit ‘The Raising Digital Competence Project presents itself’ gepubliceerd door Republic of Slovenia en de Europese Unioe onder het Europees Sociaal Fonds. 

Digitale educatie, oftewel het gebruik van digitale technologieën in het klaslokaal, klinkt als de tekst van het lied “Black and White World” (Crno-bijeli svijet) van Riblja čorba. Hoewel het een generatiemetafoor is (sommigen van ons zijn niet meer zo jong 😉), is het toch relevant. Aan de ene kant leven we al geruime tijd in een cyberwereld waarin het besef van het belang van levenslang leren cruciaal is, terwijl we anderzijds vasthouden aan analoge gewoonten en maar heel langzaam pedagogische praktijken van analoog naar digitaal veranderen, wat een opmerkelijke paradox is. Er zijn verschillende redenen voor onze langzame vooruitgang. 

Digitale didactiek en het TPACK-model

In het onderwijslandschap hebben we al geruime tijd te maken met uitdagingen – technologieën worden namelijk apart behandeld van didactiek en inhoud, hoewel integratie van alle drie de componenten de enige ware mogelijkheid is als het gaat om het aanpakken van de eisen van leren in de 21e eeuw (Mourlam en Herring, 2016). Mishra en Koehler (2006, pp. 1025-1026) beschreven deze integratie ook gedetailleerd, aanvankelijk noemden ze het TPCK (Technological, Pedagogical, and Content Knowledge) en later hernoemden ze het TPACK (Koehler en Mishra, 2009, pp. 60-70). 

De andere reden is wat breder en – omdat het verschillende gebieden van ons professionele en sociale engagement raakt – niet alleen een educatieve uitdaging is. Tegenwoordig, nu kunstmatige intelligentie goed op weg is (inclusief de beruchte Chat GPT en slimme kleding), slagen we er nog steeds niet in om ons volledig los te maken van het boek- en paginaruimteformaat. Het paginaruimteformaat heeft ons altijd geregeerd, zonder dat we ons daarvan bewust waren. Een scherm of een laptop opent als een boek, het bootst een pagina na en we schrijven erop, al is het maar met onze vingers op een smartphone. Ook alle onderwijsinstellingen en klaslokalen of collegezalen zijn gebouwd volgens het paginaprincipe. Het lijkt alsof de technologische revolutie niets heeft veranderd aan onze kennis, pedagogiek of het domein waarin het onderwijs zich bevindt sinds de uitvinding van de boekdruk. Echter, opkomende technologieën dwingen ons steeds meer om het ruimteformaat te veranderen (Serres, 2015, pp. 20-69). 

Als gevolg hiervan is het paginaruimteformaat veranderd in digitale formaten die bestaan op websites en apparaten, en is ook de manier van lezen en begrijpen van digitale teksten veranderd. Digitaal lezen en schrijven is gebaseerd op nieuwe teksttypen en -vormen, zoals multimedia, hybride en multimodale teksten (Lemke, 1998, pp. 247-271), op nieuwe verwachtingen van de zogenaamde niet-lineaire lezers (Cagiltay et al., 2006, pp. 122-136) en op nieuwe activiteiten zoals online publiceren (Leu et al., 2004, pp. 1570-1613). Dit dwingt ons tot differentiatie. Op dit punt komt nog een reden voor trage vooruitgang naar voren, namelijk professionele ontwikkeling van leraren en levenslang leren. 

Standaardiseren digitale didactiek op Europees niveau

Binnen Europa zijn twee belangrijke documenten aangenomen die twee verschillende soorten digitale geletterdheid definiëren en essentieel zijn voor levenslang leren. De eerste is DigComp: A Framework for Developing and Understanding Digital Competence in Europe (Ferrari, 2013), dat is ontworpen en ontwikkeld op initiatief van de Europese Commissie. Dit definieert igitale geletterdheid voor Europese burgers door 21 digitale competenties op drie niveaus met ook een zelfevaluatietool dat deel uitmaakt van Europass. Het bestaande document werd in 2017 geüpgraded naar DigComp 2.1: Digital Competence Framework for Citizens (Carretero, et al., 2017) en uitgebreid naar acht vaardigheidsniveaus. Digitale transformatie van onderwijs en leren kan alleen worden bereikt door kennis, begrip en een wijziging in de eisen voor opleiders, die worden beschreven in het Europese document European Framework for the Digital Competence of Educators: DigCompEdu (Redecker, 2017). 

Daarom hebben we achtergronddocumenten die ervoor zorgen dat onzekerheden of dilemma’s over hoe we geprofessionaliseerd en gekwalificeerd kunnen worden, waarschijnlijk niet meer bestaan. De taak van leraren is om leerlingen te helpen leren rationeel en zinvol te maken, zodat ze niet lukraak of doelloos op internet surfen, maar eerder een duidelijk doel hebben bij het vinden van nuttige informatie en weten hoe ze dit veilig en effectief kunnen doen. We hebben misschien wel heel lang geloofd dat kennis het belangrijkste is en school de enige bron van kennis is, maar dat is absoluut niet langer het geval. School moet de plek zijn waar we leren hoe we kennis kunnen verwerven. Dit is echter vandaag de dag niet meer mogelijk zonder digitale technologieën (Kreuh, 2019, pp. 18-19). 

Cruciale kennis voor docenten

Allereerst moeten we begrijpen, of herinneren, welke essentiële kennis een leraar moet hebben. Een zeer snelle en efficiënte manier om dit te doen is door Chat GPT te gebruiken om deze vraag te beantwoorden. We kunnen gemakkelijk controleren of het antwoord juist is door de juiste bron te raadplegen. Lee Shulman, een Amerikaanse pedagoog en een van de meest invloedrijke onderzoekers op het gebied van onderwijs en leren, identificeerde zeven onderling verbonden domeinen van leraarskennis. Deze kennisdomeinen zijn als volgt: 

1. Vakkennis – dit is kennis van wat er wordt onderwezen, wat het begrip omvat van fundamentele concepten, principes, wetten en theorieën op het gebied van onderwijs en leren. 

2. Pedagogische kennis – dit is kennis over het proces van lesgeven en leren, inclusief de principes van leren, het plannen van leerplannen en activiteiten, het organiseren van de leeromgeving, het begeleiden van de klas en het beoordelen. 

3. Algemene pedagogische kennis – dit is kennis over hoe leerlingen verschillende vaardigheden, vaardigheden en motivatie voor leren ontwikkelen. 

4. Kennis van leerlingen en leren – dit is kennis van verschillende aspecten van leren, zoals cognitieve, emotionele en sociale aspecten, en begrip van hoe leerlingen verschillen op basis van verschillende factoren zoals leeftijd, cultuur, taal, geslacht, capaciteiten en interesses. 

5. Kennis van onderwijscontexten – dit is kennis van de context waarin het onderwijs en leren plaatsvinden, wat onder meer begrip omvat van verschillende onderwijssystemen, sociale, culturele en economische omstandigheden die van invloed zijn op het onderwijs en leren. 

6. Kennis van onderwijsdoelen en waarden – dit is kennis van de doelen van onderwijs en waarden die belangrijk zijn in het onderwijsproces. 

7. Reflectieve kennis – dit is kennis die leraren in staat stelt kritisch te reflecteren op hun onderwijs en leren en zich aan te passen aan veranderingen en nieuwe vereisten van leerlingen en de samenleving. Het omvat het vermogen tot kritisch denken, zelfreflectie en verbetering van het eigen onderwijs en leren. (In dit deel zal ik me voornamelijk richten op vakkennis, pedagogische kennis en, verderop, reflectieve kennis. Met de opkomst en het gebruik van digitale technologieën in het onderwijs, veranderden vakkennis en didactische kennis en ontstond de behoefte aan acht kennisdomeinen.) 

In 1987 had Schulman geen idee hoe deze kennisdomeinen zouden veranderen met de opkomst van digitale technologie. De eerste wetenschappers die zich bezighielden met het concept van kennisdomeinen waren Mishra en Koehler (2006), die technologische kennis toevoegden aan vakkennis en pedagogische kennis. Hiermee legden ze de basis voor digitale didactiek (zie figuur 15). Onze uitdaging hier is dat we heel goed wisten hoe we afzonderlijke inhoud en concepten etc. moesten onderwijzen, omdat we deze analoge praktijk hadden ervaren als leerlingen. Echter, wanneer digitale technologieën het leerproces binnendringen, werkt deze harmonie tussen vakkennis en pedagogische kennis niet meer. 

Gedurende de jaren, en na veelvuldig gebruik, werd de afkorting van het model veranderd van TPCK naar TPACK (Koehler en Mishra, 2009, p. 60) en het toont nu drie componenten van lerarenkennis: technologieën, inhoud en didactiek. Alle verschillende combinaties en fusies van deze kenniscomponenten zijn even belangrijk en worden benoemd en weergegeven als twee of drie overlappende cirkels: technologische inhoudskennis (TCK), technologische pedagogische kennis (TPK) en pedagogische inhoudskennis (PCK) en technologische pedagogische en inhoudskennis (TPACK). 

Koehler en Mishra (2009, pp. 61–64) leggen uit dat inhoudskennis een professionele kennis van leraren is van een vakgebied of onderwerp dat ze onderwijzen, met een dringende behoefte omdat het concepten, theorieën en de vastgestelde methoden en praktijken van de ontwikkeling van dit gebied omvat. Pedagogische kennis is een diepgaande kennis van de processen en praktijken of methoden van lesgeven en leren en is verbonden met de kennis van onderwijsdoelen, waarden, het plannen van lessen, kennis van hoe leerlingen leren en hoe kennis te monitoren en te evalueren, enzovoort. Technologische kennis verandert echter voortdurend en heeft betrekking op de manieren van denken over en werken met technologie, dat wil zeggen verschillende tools en hulpmiddelen (Koehler en Mishra, 2009, pp. 61–64). 

Een aantal belangrijke aspecten

Het TPACK-model gaat echter niet langer over elk van de drie kenniscomponenten als afzonderlijke entiteiten, maar over allen gecombineerd. Technologische, pedagogische en inhoudelijke kennis vormen de basis voor effectief lesgeven door gebruik te maken van digitale technologieën. Het vereist een begrip van concepten in het gebruik van technologie, kennis van didactische methoden in het constructieve gebruik van technologieën voor het onderwijzen van inhoud, kennis van hoe digitale technologieën leerlingen ondersteunen bij het begrijpen van concepten. En hoe we technologie kunnen gebruiken om voort te bouwen op bestaande kennis om nieuwe epistemologieën te ontwikkelen of oude te versterken (Koehler en Mishra, 2009, p. 66). 

De belangrijkste aspecten die we moeten weten of begrijpen zijn (zie figuur 17): 

• Welke digitale tools we kunnen gebruiken die ons zullen helpen onze leerdoelen te bereiken en ook dat we weten hoe we ze moeten gebruiken, 
• Hoe deze tools de inhoud zullen verrijken of veranderen, wat de juiste benadering is voor het lesgeven en hoe deze tools door leerlingen zullen worden gebruikt, 
• Welke pedagogische benaderingen en praktijken het meest effectief zijn. 

Een leraar heeft al deze kennis nodig voor effectieve planning en uitvoering van lessen, en alleen in dat geval kunnen we praten over digitale didactiek. En dan is er natuurlijk de laatste uitdaging: hoe weten leraren dat hun kennis en competenties voldoende zijn? En is het iets wat ze überhaupt willen weten?  

Zelfkennis en reflectieve kennis

Schulman (1987) benadrukt het belang van reflectieve kennis, die kritisch denken en zelfreflectie omvat. Hier is de mogelijkheid om ons te baseren op de kaders van twee Europese documenten, namelijk DigComp 2.1, Digitaal Competentiekader voor Burgers (Carretero et al., 2017) en vooral het Europese Kader voor de Digitale Competentie van Opvoeders, DigCompEdu (Redecker, 2018), dat een breder inzicht biedt in belangrijke componenten en gebieden van de competenties van opvoeders. Namelijk, zonder die kennis is het niet mogelijk om pedagogische praktijken te veranderen en is het evenmin mogelijk om te praten over digitale didactiek. 

Aangepast van Redecker 2018, p. 13; Carretero et al., 2017, pp. 14–15. 

Het belangrijkste gebied zijn professionele competenties, wat leidt tot leraren die gekwalificeerd zijn om zich bezig te houden met hun professionele vakgebied. Ook moeten gekwalificeerde leraren zelf digitale burgers zijn als ze hun leerlingen willen kunnen ondersteunen en begeleiden bij het verwerven van digitale competenties door de volgende competenties toe te passen (zie Figuur 18). Door reflectieve praktijk ontwikkelen we kritisch oordeelsvermogen en zorg voor de verwerving en ontwikkeling van onze eigen pedagogische digitale competenties, wat een onderdeel is van het pedagogisch werk van een leraar, vooral in deze tijd. Tools, zoals de Selfie voor leraren, POT-OS en digitale competentie van opvoeders, enz., zijn hulpmiddelen voor leraren die hen helpen hun eigen competenties vast te stellen of zelf te beoordelen, geschikte trainingsprogramma’s of andere manieren te selecteren om nieuwe kennis op te doen en om geschikte pedagogische benaderingen of praktijken te selecteren voor effectieve planning en uitvoering van lessen – digitale didactiek. 

Digitale didactiek begint hiermee

Het plannen van je eigen training of training voor digitale didactiek moet beginnen met het evalueren van je eigen praktijk. Een efficiënte manier voor leraren is via de zelfbeoordeling van pedagogische digitale competenties. Dit werd bevestigd door bevindingen van een experiment uitgevoerd in verschillende landen binnen het internationale project MENTEP (Abbiati et al., 2018a; 2018b). Er werd vastgesteld dat leraren sterk geloven dat ze weten hoe ze leerlingen kunnen aanmoedigen om kritisch gebruik te maken van ICT (92% was het hiermee eens), maar na zelfevaluatie, waarin deze verklaring in detail werd beschreven op vijf niveaus in een online tool (dat wil zeggen, vijf verklaringen waren beschikbaar om uit te kiezen en de respondenten moesten er één kiezen), werd vastgesteld dat dit niet het geval was (het resultaat behaald op het zelfbeoordeelde niveau van pedagogische digitale competentie was 49.9%, wat betekent dat de meerderheid van de leraren koos voor de verklaring die overeenkwam met het derde niveau in plaats van het vijfde niveau zoals verwacht in de inleidende vragenlijst) (Kreuh en Azzolini, 2018, p. 26). Er zit kracht in training en bewustzijn over het belang van eigen reflectie en zeker, hoe de eigen ontwikkeling verloopt of zou moeten verlopen. En is een fundamenteel leidend principe voor ieder individu, vooral voor een opgeleid persoon.

ChatGPT & digitale didactiek

En wat betreft digitale pedagogie in ChatGPT? Digitale pedagogie verwijst naar het gebruik van digitale technologieën in het pedagogische proces. Dit betekent dat een verscheidenheid aan technologische oplossingen, zoals computers, tablets, smartphones, videoconferentieprogramma’s, online portals en andere digitale toepassingen, worden gebruikt in het onderwijs en leren. In de huidige tijd is digitale technologie vooral belangrijk omdat het interactie op afstand tussen leraren en leerlingen mogelijk maakt en de mogelijkheden voor leren buiten de klas vergroot. Met behulp van digitale technologieën kunnen leraren meer flexibele leerplannen creëren die zijn aangepast aan verschillende leerstijlen en de behoeften van leerlingen, waardoor de effectiviteit van het onderwijs en leren wordt verbeterd. Daarnaast maakt digitale pedagogie de ontwikkeling en bevordering van kritisch denken, creativiteit en samenwerking mogelijk omdat het leerlingen toegang geeft tot een verscheidenheid aan informatiebronnen en hen in staat stelt hun ideeën te delen en samen te werken met klasgenoten en leraren via verschillende digitale platforms. Digitale pedagogie staat ook voor bepaalde uitdagingen, zoals het bieden van adequate apparatuur en internettoegang, gegevensbeveiliging en privacy, evenals inclusie van alle leerlingen in het proces van digitaal leren (ChatGTP, Wat is digitale pedagogie? 2013). 

In een studie waarin 1000 leraren van kleuterscholen en K12 (kleuterschool tot jaar 12) middelbare scholen werden opgenomen (Whitford, 2023), bleek dat 51% al gebruik had gemaakt van ChatGTP in de klas. 88% toonde een positieve houding ten opzichte van het gebruik van deze tool in het onderwijs en leren, wat een algemeen voordeel bevestigt dat kan worden behaald in de educatie van leerlingen. Natuurlijk opent dit opnieuw een zwart-wit wereldbeeld of perspectief op pedagogische praktijk en de wereld. Wat ons terugbrengt naar het begin. Kunstmatige intelligentie is er al. Het heeft, en zal, de wereld voor altijd veranderen. We wachten op het moment waarop elke leerling de mogelijkheid heeft om zijn/haar eigen tutor te hebben, wanneer we echt kunnen praten over gepersonaliseerd en flexibel leren.  

Het is de plicht van leraren om de uitdaging aan te gaan en zichzelf en leerlingen voor te bereiden op het effectief en efficiënt gebruik van digitale leertools en voor het verwerven van nieuwe expertise, evenals om leerlingen hierin te begeleiden en ondersteunen. En een zeer belangrijk detail: Chat GPT werkt ook in het Nederlands en andere talen.  

Als laatste, wil ik afsluiten met een citaat van Charles Darwin die beweerde dat “het niet de sterkste van de soort is die overleeft, noch de meest intelligente die overleeft. Het is degene die het meest aanpasbaar is aan verandering”, Ik hoop dat we met behulp van digitale technologie en kunstmatige intelligentie sterker en slimmer zullen zijn in het aanpassen aan veranderingen in onze cyberwereld. 

Klik hier voor alle bronnen.